ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ - ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ (2)

1. Πότε έκανε την εμφάνισή του το κίνημα του Μοντερνισμού; Θεωρείτε ότι υπήρξε αποτέλεσμα διεργασιών; Ποιοι έλληνες συγγραφείς προετοίμασαν το δρόμο προς τον Μοντερνισμό;

 Ο Μοντερνισμός στη λογοτεχνία είναι ένα από τα καλλιτεχνικά ρεύματα της πρωτοπορία που κάνουν την εμφάνισή τους στα τέλη του 20^ου αιώνα. Προέκυψε σαν αντίδραση στην έως τότε επικράτηση του ρεαλισμού και του νατουραλισμού και αμφισβήτησε την ύπαρξη μιας αντικειμενικής πραγματικότητας. Ο Μοντερνισμός ήταν μια αντίδραση στις συντηρητικές αξίες του Ρεαλισμού. Αδιαμφισβήτητα το πιο παραδειγματικό κίνητρο του Μοντερνισμού ήταν η απόρριψη της παράδοσης και η παρωδία της, παρ’ όλα αυτά και η χρήση της υπό νέες οπτικές γωνίες και ερμηνεύσεις. Ο Μοντερνισμός απέρριπτε την «σιγουριά» της Αναγέννησης καθώς και την έννοια ενός συμπονετικού, παντοδύναμου Θεού και επικροτούσε τα αφηρημένα, αντισυμβατικά νέα ήθη που κατέφθασαν με την αλλαγή του αιώνα μέσω της συνεχώς εξελισσόμενης τεχνολογίας και των επιπτώσεων που είχε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος στον ψυχισμό των καλλιτεχνών. Ο Μοντερνισμός βασίστηκε και σε προηγούμενα επαναστατικά κινήματα, μεταξύ των οποίων ο φιλελευθερισμός  και ο κομμουνισμός. Όσον αφορά την ποίηση ο Μοντερνισμός εξεγέρθηκε ενάντια στο κάθε τι παραδοσιακό και εναντιώθηκε στον ορθό λόγο του Διαφωτισμού, καταργώντας καθιερωμένες αξίες και συμβάσεις. Έλληνες συγγραφείς που τον δρόμο προς τον Μοντερνισμό ήταν ο Κ.Π. Καβάφης, Κώστας Βάρναλης, Ηλίας Βενέζης, Τάσος Αθανασιάδης, Ανδρέας Εμπειρίκος, Στρατής Τσίρκας.

2. Τι διαφορετικό πρέσβευε ο Υπερρεαλισμός σε σχέση με το παρελθόν; Να καταγράψετε τα χαρακτηριστικά του σε έναν πίνακα αφού συμβουλευτείτε το λεξικό λογοτεχνικών όρων.

Στο παρελθόν, ποίηση για τους υπερρεαλιστές σήμαινε η έκφραση συναισθημάτων και ιδεών. Πλέον, το κίνημα του υπερρεαλισμού έχει αλλάξει ριζικά, αφού σκοπός των υπερρεαλιστών είναι να καταργήσουν κάθε συμβατική πραγματικότητα και να δημιουργήσουν μια σειρά εικόνων που αναδύονται ορμητικά και ελεύθερα από το υποσυνείδητο.

ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ	ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
ΑΠΟΥΣΙΑ ΣΤΙΞΗΣ	ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΡΥΘΜΟΣ
ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΓΡΑΦΗ	ΑΠΟΥΣΙΑ ΘΕΜΑΤΟΣ, ΕΛΕΓΧΟΥ ΚΑΙ ΛΟΓΙΚΟΥ ΕΙΡΜΟΥ
ΑΣΥΝΗΘΙΣΤΟΙ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΙ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΛΕΞΕΩΝ	ΚΥΡΙΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ Ο ΕΡΩΤΙΣΜΟΣ, Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΧΙΟΥΜΟΡ
ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΟΜΟΙΟΜΟΡΦΩΝ ΣΤΡΟΦΩΝ, ΜΕΤΡΟΥ ΚΑΙ ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΞΙΑΣ	ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΟΧΙ ΣΤΗ ΛΟΓΙΚΗ

 










3. Να αναφερθείτε στο συνειρμικό τρόπο οργάνωσης του ΄΄ Επί ασπαλάθων ΄΄

ΔΟΜΗ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ

Το ποίημα διακρίνεται σε τρία άνισα στροφικά σχήματα που λειτουργούν ως τρία ποιητικά επίπεδα:

Α) Πρώτη στροφή: μια λυρική τοπιογραφία, προβολή ενός κλασικού ελληνικού τοπίου. Ο τόνος είναι λιτός, συγκρατημένος, απαλός.

Β) Δεύτερη στροφή: η ανάμνηση της πλατωνικής περικοπής και η περικοπή. Τόνος οργίλος, συναισθηματική έξαρση (αντισεφερικό στοιχείο).

Γ) Τρίτη στροφή: εξόδιοι στίχοι-παραβολικό σχήμα της ποιητικής αλληγορίας. Τόνος ήρεμος.

Αναλυτικότερα:

  

   Στίχοι 1-7: στην πρώτη στροφή λειτουργεί η αφηγηματική μνήμη (η ιστορική και η αρχαία μνήμη). Σαφείς τοπικοί και χρονικοί δείκτες μας τοποθετούν στον ποιητικό χωροχρόνο (Σούνιο, μέρα του Ευαγγελισμού, πάλι με την άνοιξη). Ταυτόχρονα, λέξεις δίσημες και με νοηματικό βάρος μας υποβάλλουν μια ανάλογη ατμόσφαιρα (Ευαγγελισμός: Επανάσταση του ΄21 και καλή αγγελία σε κατάσταση ανελευθερίας, Άνοιξη: ανάσταση της φύσης και του Έθνους). Λέξεις δηλωτικές του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού (Σούνιο, αρχαίες κολόνες- που αντηχούν ακόμη σαν χορδές μιας άρπας) αλλά και της ελληνικής φύσης (λιγοστά πράσινα φύλλα, σκουριασμένες πέτρες, κόκκινο χώμα) συνθέτουν μια λυρική τοπιογραφία. Τη λυρική εικόνα αμαυρώνουν τα μεγάλα βελόνια των ασπάλαθων με τους κίτρινους ανθούς (με το
χρώμα του μίσους). Η λέξη ασπάλαθοι, τοποθετημένη σε κεντρική θέση μας προετοιμάζει για την ποιητική αλληγορία που θα  ακολουθήσει. Ολόκληρη, εξάλλου, η πρώτη στροφή λειτουργεί προετοιμαστικά, στοιχείο που καθιστά γνώρισμα της σεφερικής σκηνοθεσίας.

Στίχοι 8-18: η δεύτερη στροφή εισάγεται με τη λέξη Γαλήνη (μια κατ’ επίφαση γαλήνη) που λειτουργεί ως ποιητική παύση (πρβ. μουσική παύση) για το πέρασμα σε ένα άλλο επίπεδο. Το ερώτημα που ακολουθεί επιτείνει τη δραματικότητα ενώ η απάντηση σε αυτό-σε μια συνειρμική ακολουθία-αιτιολογεί την ανάμνησή της πλατωνικής περικοπής  (που έρχεται στη μνήμη του μέσα από μια περίτεχνη μεταφορά: στου μυαλού τα αυλάκια) καθώς διαπιστώνεται πως δεν άλλαξε από τα αρχαία χρόνια το όνομα του θάμνου.
Ο ποιητικός μύθος μεταπλάθεται σε ποιητική αλληγορία και παραπέμπει στο τώρα. Η περικοπή λειτουργεί καταιγιστικά και κλιμακώνεται ανατριχιαστικά, με τα ρήματα σε χρόνο αόριστο να δηλώνουν το τετελεσμένο, τοποθετημένα ασύνδετα να ηχούν ως απανωτά ραπίσματα και, τέλος, βαλμένα παρατακτικά να δείχνουν μανία και πείσμα. Οι ασπάλαθοι εδώ γίνονται το όργανο απονομής της δικαιοσύνης, ενώ ο Τάρταρος δηλώνει το καθαρτήριο, τη σκοτεινή άβυσσο που περιμένει τους κακούργους.

Στίχοι 19-20: η συναισθηματική έξαρση καταλαγιάζει, η αυλαία της αρχαίας
τραγωδίας πέφτει, η κάθαρση έχει συντελεσθεί. Με τη λέξη Έτσι εισάγεται εμφαντικά το παραβολικό σχήμα της ποιητικής αλληγορίας (όπως τότε, έτσι και τώρα). Το επιλογικό σχόλιο λειτουργεί με γνωμικό τρόπο και διαβεβαιώνει ότι ανάλογο τραγικό τέλος μ’ αυτό του Παμφύλιου Αρδιαίου περιμένει κάθε πανάθλιο τύραννο. Ο αιώνιος νόμος της τραγωδίας λειτουργεί αδυσώπητα: ύβρις – νέμεσις – τίσις.

Στίχοι 19-20: η συναισθηματική έξαρση καταλαγιάζει, η αυλαία της αρχαίας τραγωδίας πέφτει, η κάθαρση έχει συντελεσθεί. Με τη λέξη Έτσι εισάγεται εμφαντικά το παραβολικό σχήμα της ποιητικής αλληγορίας (όπως τότε, έτσι και τώρα). Το επιλογικό σχόλιο λειτουργεί με γνωμικό τρόπο και διαβεβαιώνει ότι ανάλογο τραγικό τέλος μ’ αυτό του Παμφύλιου Αρδιαίου περιμένει κάθε πανάθλιο τύραννο. Ο αιώνιος νόμος της τραγωδίας λειτουργεί αδυσώπητα: ύβρις – νέμεσις – τίσις.

4. Να επισημάνετε στα ποιήματα του Εμπειρίκου και του Εγγονόπουλου τα στοιχεία που τους καθιστούν βασικούς εκπροσώπους του υπερρεαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα.

    -    Σύντομες και περιεκτικές προτάσεις

    -    Αυτόματη γραφή

      -    Απουσία στίξης

    -    Συνειρμικός λόγος

    -    Άνισοι στίχοι

    -    Απουσία λογικού ειρμού και ελέγχου   
    -    Παντοδυναμία ονείρου και ενστίκτου

    -   Συνδυασμοί εικόνων και λέξεων που βασίζονται στην αυθαιρεσία-τύχη

    -   Ελευθερία μορφής λέξεων

 

5. Ποιες υπερρεαλιστικές εικόνες διακρίνετε στην ΄΄Ρωμιοσύνη΄΄  του Ρίτσου, στο ΄΄Η Μαρίνα των βράχων΄΄ του Ελύτη και στο ΄΄Η αποκριά΄΄ του Σαχτούρη που μας οδηγούν στην απόδραση από την πραγματικότητα, χρησιμοποιώντας το ασυνείδητο.

Στην ΄΄Ρωμιοσύνη΄΄ οι λέξεις συνδέονται με τέτοιο τρόπο, ώστε να προκαλέσουν έκπληξη στον αναγνώστη:

Α) «Όλοι μασάνε μια μπουκιά ουρανό πάνου απ’ την πίκρα τους»

Β) «Και κάθε αυγή… χιλιάδες του ορίζοντα»

Γ) «Η ρίζα σκοντάφτει στο μάρμαρο»

Δ) «Ετούτο το τοπίο είναι σκληρό… σφίγγει τα δόντια»

Ε) «Όταν χαμογελάνε, ένα μικρό χελιδόνι φεύγει μέσα από τα άγρια γένια τους»

ΣΤ) «Όταν κοιμούνται, δώδεκα… τσέπες τους»

Στην ΄΄Αποκριά΄΄ του Σαχτούρη, παρουσιάζονται διάφορες ιμπεριαλιστικές εικόνες, που δυσκολεύουν τον αναγνώστη να κατανοήσει το ποίημα:

Α) Στίχος 5: «πεθαμένα παιδιά ανέβαιναν ολοένα στον ουρανό», εικόνα που δηλώνει το θάνατο

Β) Στίχος 8: «έπεφτε χιόνι γυάλινος χαρτοπόλεμος»

Γ) Στίχοι 14-15: «το βράδυ βγήκε το φεγγάρι αποκριάτικο»

Τέλος, στη ΄΄Μαρίνα των βράχων΄΄ του Ελύτη,  επαναλαμβάνεται συνεχώς η φράση «μια γεύση τρικυμίας στα χείλη», που δηλώνει την εικόνα της απροσδιόριστης μορφής και την εικόνα της φύσης σε μια στιγμή αγριότητας της, που τη γεύεται ο ποιητής. Στο ποίημα υπάρχουν ακόμη μερικές ιμπεριαλιστικές εικόνες , όπως:

Α) Στίχος 18: «το κόκκινο σαν το αίμα φόρεμά της»

Β) Στίχος 19: « καθώς πέφτει πάνω της το χρυσαφί του καλοκαιριάτικου ήλιου»

Γ) Στίχος 33: « δεν είναι για να λογαριάζεις γαλανή ως το κόκκαλο άλλο»

                                                                                                  ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΑΡΥΔΗΣ
                                                  ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΖΑΒΙΤΣΑΝΟΣ 
                                                                                                    ΑΓΓΕΛΟΣ ΔΗΜΟΥ