ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ (1)

ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ
  Ο Συμβολισμός αποτελεί καλλιτεχνικό ρεύμα που αναπτύχθηκε στα τέλη του 19^ου αιώνα το Σεπτέμβριο του 1886 γαλλικής (και βελγικής ) προέλευσης. Ο όρος προέρχεται από τη λέξη –σύμβολο και την συχνή ιδιόμορφη χρήση του.  Αναπτύχθηκε κυρίως στην κυρίως στην ποίηση , ωστόσο συναντάται και στις εικαστικές τέχνες. Ο γάλλος ποιητής Jean Mores δημοσίευσε το μανιφέστο του συμβολισμού . Αυτή ήταν η επίσημη εμφάνιση μιας νέας λογοτεχνικής σχολής , που κυριάρχησε στην γαλλική ποίηση ως τις πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα.
  Ο γαλλικός συμβολισμός γεννήθηκε σε μεγάλο βαθμό ως μια αντίδραση απέναντι στον Νατουραλισμό και τον Ρεαλισμό , επίσης στην ρητορεία και την παρνασσιστή απάθεια ρεύματα που προηγήθηκαν χρονικά και που προσπάθησαν να συλλάβουν την πραγματικότητα με πιστό τρόπο. Ο συμβολισμός από την πλευρά του αντιπαρέβαλε την πνευματικότητα, τη φαντασία και το όνειρο ως αναπόσπαστο μέρος της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Οι συμβολιστές πίστευαν πως σκοπός της τέχνης είναι να συλλάβει και να εκφράσει περισσότερο απόλυτες αλήθειες, τις οποίες μπορεί να προσεγγίσει με έμμεσους τρόπους. Για τον συμβολιστή ποιητή η πραγματικότητα που αντιλαμβάνεται ο καθένας με τις αισθήσεις του , δηλαδή ο εξωτερικός  κόσμος δεν έχει κανένα  ποιητικό  ενδιαφέρον.  Για αυτό το λόγο, έγραφαν με μεταφορικό τρόπο και χρησιμοποιώντας εικόνες και αντικείμενα με συμβολική έννοια. Έντονο ήταν και το μεταφυσικό ή μυστικιστικό στοιχείο. Ο θάνατος, μυθολογικά αλλά και δραματικά στοιχεία ήταν έντονα στη θεματολογία των συμβολιστών.
    Τα μέχρι τότε επικρατούντα ρεύματα του ρεαλισμού, αλλά και του νατουραλισμού στο μυθιστόρημα, επιδιώκουν την αναζήτηση και αναπαραγωγή της αντικειμενικής αλήθειας. Η απάντηση των Συμβολιστών έρχεται σε μια εποχή (κυρίως κατά το τέλος του αιώνα) όπου παρατηρείται μια σημαντική πνευματική αλλά και ψυχολογική κόπωση. Οι Συμβολιστές αναζητούν και συνθέτουν την ομορφιά στην τέχνη και κατ’ επέκταση στη ζωή. Συμβολισμός γενικά σαν έννοια θα μπορούσε να είναι η αντικατάσταση μιας έννοιας από κάποια άλλη η οποία να παραπέμπει στην πρώτη. Μ’ αυτή την έννοια θα μπορούσαμε να βρούμε συμβολιστικές νύξεις σε όλα σχεδόν τα λογοτεχνικά ρεύματα.

                                  

         Χαρακτηριστικά

·         H προσπάθεια απόδοσης των ψυχικών καταστάσεων με τρόπο έμμεσο και συμβολικό, δηλαδή μέσα από τη χρήση των συμβόλων· αυτή η προσπάθεια οδηγεί σε μια υπαινικτική και υποβλητική χρήση της γλώσσας, σε συνδυασμό με μια διαισθητική σύλληψη των πραγμάτων και μιαν αφθονία εικόνων και μεταφορών (όλα αυτά τα στοιχεία μαζί κάνουν ασφαλώς το ποίημα πιο δυσνόητο)

·          η αποφυγή της σαφήνειας και η προσπάθεια για τη δημιουργία ενός κλίματος ρευστού, συγκεχυμένου, ασαφούς και θολού, που συνυπάρχει με μια διάθεση ρεμβασμού, μελαγχολίας και ονειροπόλησης

·         η έντονη πνευματικότητα, ο ιδεαλισμός και, σε πολλές περιπτώσεις, ο μυστικισμός

·         η προσπάθεια να ταυτιστεί η ποίηση με τη μουσική, που εκδηλώνεται με την έντονη μουσικότητα και τον υποβλητικό χαρακτήρα του στίχου (απευθύνεται ταυτόχρονα στην ακοή και στο συναίσθημα)

·         οι πολλές τεχνικές, μορφολογικές και εκφραστικές καινοτομίες: χαλαρή ομοιοκαταληξία, ανομοιοκατάληκτος ή ελεύθερος στίχος, πολλά και πρωτότυπα σχήματα λόγου, ιδιόρρυθμη σύνταξη, νέο λεξιλόγιο κτλ.

·         ο περιορισμός του νοηματικού περιεχομένου του ποιήματος στο ελάχιστο: η ποίηση απαλλάσσεται από κάθε φιλοσοφικό και ηθικό-διδακτικό στοιχείο, καθώς και από ρητορισμούς ή θέματα του δημόσιου βίου· γίνεται αυτό που θα έπρεπε πάντοτε να είναι, δηλαδή καθαρή ποίηση (poésie pure), γεμάτη μαγεία και γοητεία.

·         το ποίημα δεν έχει πλέον ως στόχο τη μίμηση της φύσης, του εξωτερικού κόσμου ή της πραγματικότητας αλλά τη δημιουργία ενός άλλου, διαφορετικού, ποιητικού κόσμου· εξάλλου, ως προς τα μορφολογικά ή τα δομικά χαρακτηριστικά, οδηγούμαστε μακριά από κάθε περιορισμό, προς τη διάλυση τουποιήματος.



   Χαρακτηριστικά  συμβολισμού στα ποιήματα

1) Κ. Καβάφης  «Ιθάκη»
2)Κ. Καρυωτάκης  «Μπαλάντα στους άδοξους  ποιητές»
3)Τ. Άγρας  «Αμάξι στην βροχή»


Το εννοιολογικό περιεχόμενο  των ποιημάτων  περιορίζεται στο ελάχιστο. Υπάρχει μουσικότητα, ακουστική  ποιότητα  λέξεων  όπως και ποικίλοι συνδυασμοί, οι λέξεις έχουν αξία κυρίως ως ήχοι. Κυρίαρχο  στοιχείο είναι η υποβλητικότητα. Ο ποιητής υποβάλλει τις ψυχικές του διαθέσεις στο ποίημα , το οποίο είναι πλήρες από  συναισθήματα με έναν μελαγχολικό τόνο. Έντονη επίσης είναι και η συσχέτιση των αντικειμένων με  μηνύματα και διαθέσεις του ποιητή , τα αντικείμενα γίνονται σύμβολα και εκφράζουν ψυχικές καταστάσεις.

1) Ο Κ. Καβάφης  μέσα από το διδακτικό ποίημα του «Ιθάκη» θίγει το θέμα του στόχου και της προσπάθειας απόκτησης αυτού. Η πορεία προς την πραγματοποίηση αυτών των σκοπών αξίζει να έχει μεγάλη διάρκεια, γιατί προσφέρει πλούσιες εμπειρίες και χαρές. Καθ’ όλη όμως αυτή την πορεία δεν πρέπει να ξεχνά τον τελικό του προορισμό. Επίσης  με τη χρήση του δεύτερου προσώπου το ποίημα κερδίζει σε αμεσότητα και ο κάθε αναγνώστης αισθάνεται πως το ποίημα απευθύνεται στον ίδιο. Χρησιμοποιεί έντονα τις λέξεις –σύμβολα για να τονίσει την ουσία του σκοπού και της πορείας όπως και το νόημα του ποιήματος , χαρακτηριστική είναι η Ιθάκη που συμβολίζει  τον προσωπικό στόχο κάθε ανθρώπου. Επιπλέον υπάρχουν αρκετά σχήματα λόγου, όπως μεταφορές: αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή , αν εκλεκτή συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει . Οι λέξεις έχουν ακουστική ποιότητα και συμβάλλουν στην έντονη μουσικότητα του ποιήματος.
2) Το θέμα του ποιήματος «Μπαλάντα στους άδοξους ποιητές» είναι οι άδοξοι περιφρονημένοι  ποιητές  που πασχίζουν για αναγνώριση και αποδοχή.  Υπάρχουν  παρηχήσεις του ρ όπως : θλιβεροί ,τραγικοί , ιλαρή ,ωχροί ,βαραίνει ,περνούνε και ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία: μισημένοι –απομένει , πικροί- αργυρή . η μπαλάντα είναι ένα είδος που εκφράζει τον συμβολισμό καθώς προσθέτει μουσικότητα στο ποίημα. Επιπρόσθετα το ρεφρέν στο τέλος  κάθε στροφής προσδίδει ένα μουσικό τόνο. Η διάθεση του ποιητή είναι ειρωνική και έντονη είναι η απαισιοδοξία και η αποδοκιμασία μέσα στο ποίημα. Συμβολιστικό στοιχείο γίνεται εντονότερο μέσα από τις λέξεις – σύμβολα  οι οποίες είναι:  η εκδίκηση :  δικαίωση , η μπαλάντα : εγκώμιο , η αθανασία: τελική και μόνιμη αναγνώριση  , στιχουργοί: όχι ποιητές καθώς δεν αναγνωρίζονται από το πλήθος. 

3) Στο ποίημα του «αμάξι στην βροχή» ο Τ. Άγρας αναπολεί το παρελθόν , νιώθει μονός και απομονωμένος . Έχει μια τάση φυγής και θέλει να γυρίσει πίσω στα περασμένα. Επίσης  διάχυτη είναι η νοσταλγική , θλιβερή , μελαγχολική διάθεση για επιστροφή και παραμονή του ποιητή στο παρελθόν . Νιώθει μόνος και υποβάλλει τα συναισθήματα του στην ψυχή του αναγνώστη. Χρησιμοποιεί αντικείμενα που δεν μας εφιστούν την προσοχή για να συμβολίσει και να εκφράσει ψυχικές καταστάσεις. Επιπροσθέτως στα μορφικά χαρακτηριστικά υπάρχει εναλλαγή οκτασύλλαβου και πεντασύλλαβου ιαμβικού μέτρου, ομοιοκαταληξία, σχήματα λόγου όπως μεταφορές, επιπλέον υπάρχουν παρηχήσεις του μ και του ρ και έλλειψη χασμωδιών. 


Χαρακτηριστικό γνώρισμα του συμβολισμού είναι οι λέξεις-συμβολα .

πηγαιμός: διαδικασία προς ένα στόχο
Ιθάκη : στόχος
Μακρύς δρόμος : αγώνας για την εκπλήρωση ενός στόχου
Λαιστρυγόνες, κύκλωπας, Ποσειδώνας : κίνδυνοι, εμπόδια, πάθη
Καλοκαιρινή πρωία : οι νέες, όμορφες στιγμές
Λιμένας πρωτοιδωμενους : πρωτόγνωρες εμπειρίες
Οι καλές πραμάτειες : ηδονικές απολαύσεις
Πόλεις αιγύπτιες : πηγές μάθησης, γνώσεις
δρόμος: πορεία
πραγμάτειες: εμπειρίες
σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους,
και ηδονικά μυρωδικά: καλές εμπειρίες  που μόνο ένα «ταξίδι»  μπορεί να προσφέρει

άμαξα: αναπόληση, νοσταλγία του παρελθόντος
βροχή: θλίψη απαισιοδοξία
ερείπια: νοσταλγία
κυρίες :  γλυκές αναμνήσεις από το παραδειγματικό παρελθόν
ψυχή: όλο το είναι του ποιητή
τόπον αυτόν: ανούσιο ,ανυπόφορο παρόν
μπρούτζινα φτερά : δεν υπάρχει λύση φυγής για τον ποιητή

Στο ποίημα  «αμάξι στην βροχή» υπάρχει υποβλητικότητα που δημιουργείται κυρίως από την επιστράτευση της φαντασίας. Ο ποιητής ταξιδεύει  τον αναγνώστη στο όνειρο  μεταφέροντας τον στο παρελθόν , στη παλιά εποχή. Χρησιμοποίει παρομοιώσεις  για να του δημιουργήσει ένα αίσθημα οικειότητας με τον ίδιο  και τα περασμένα, επίσης το ίδιο πετυχαίνει και με τις παραστατικές εικόνες. Επιπλέον τα φθαρτά απλά πράγματα παίρνουν διαστάσεις σύμβολου και εκφράζουν τις ψυχικές διαθέσεις. με αυτόν τον τρόπο ο κάθε αναγνώστης έχει την ελευθερία να ερμηνεύσει λίγο διαφορετικά το  ποίημα , από κάποιον άλλον με την προσωπική του άποψη και αντίληψη. Ο Τ. Άγρας  θέλει να υποβάλλει τα συναισθήματα του στον αναγνώστη  με άμεσο τρόπο. Εμφανής είναι η μελαγχολική του διάθεση , η θλίψη και η απαισιοδοξία του. Ο ποιητής είναι απεγνωσμένος καθώς είναι πεπεισμένος πως ότι   πιο όμορφο , αγνό και άφθαρτο έχει μείνει στο παρελθόν δεν πρόκειται να γυρίσει πίσω και για αυτό τον λόγο το αναπολεί. Το κυριότερο συναίσθημα του είναι η νοσταλγία .Ζει και σκέπτεται  μόνο από τις αναμνήσεις του. Πιστεύει ότι πρέπει να επιστρέψει στο παρελθόν  αφού δεν ανήκει στο παρόν . Εμφανής είναι επίσης η τάση φυγής που έχει. Τα συναισθήματα του ποιητή είναι τόσο έντονα που αποτυπώνονται στην ψυχή του εκάστου αναγνώστη.
Ο Καβάφης γράφει την Ιθάκη για να επισημάνει στον αναγνώστη ότι το πιο βασικό αγαθό που μπορεί να έχει ένας άνθρωπος είναι να έχει έναν στόχο. Πηγή έμπνευσης του ποιητή είναι ο μύθος του Οδυσσέα και ο προορισμός του προς την Ιθάκη. Το θέμα αυτούσιο  επιστρατεύει την φαντασία καθώς η ομηρική Ιθάκη είναι ένα ονειρικό μέρος που καθένας θα επιθυμούσε . Οι αναφορές επίσης  στα παραμυθικά στοιχειά , Κύκλωπες καθώς και οι εμπειρίες που καταγράφει  συμβάλουν. Εντυπωσιακές και παραστατικές είναι οι εικόνες  που μας ταξιδεύουν. Οι καθημερινές  λέξεις παίρνουν διαστάσεις σύμβολου μπορούν να ερμηνευτούν με φαντασία.  Ο Καρυωτάκης  προσέχει την επεξεργασία και την ακουστική ποιότητα του στίχου  ώστε να αντανακλά μουσικότητα   καθώς  ακολουθεί την τεχνοτροπία του συμβολισμού. «Η μπαλάντα στους άδοξους ποιητές» σαν μπαλάντα που είναι εκφράζει το κίνημα του συμβολισμού, είναι είδος επικολυρικού ποιήματος. Επιπλέον μουσικότητα προσδίδει το ρεφρέν το όποιο επαναλαμβάνεται στο τέλος κάθε στροφής και συντονίζει τον αναγνώστη. Το μετρό είναι 10συλλαβος με εναλλαγές 11συλλαβου ιαμβικού,  εναλλαγή τονισμένης και άτονης συλλαβής. Επιπρόσθετα η ομοιοκαταληξία, οι επαναλήψεις , τα σχήματα λόγου και οι παρηχήσεις προσδίδουν έντονη μουσικότητα στο ποίημα. Με αυτή την τεχνοτροπία και τον προσεγμένο στίχο το ποίημα φαντάζει πιο δραματικό και μελαγχολικό.

Ιωάννα Κατωπόδη

Όλγα Κατωπόδη